ایرن مهرگان: بحث زلزله زلزله احتمالی در تهران نه فقط یک هشدار و توصیه بلکه یکی از خطرهای مهم و بزرگ این شهر محسوب می‌شود، علی‌رغم همه نگرانی‌ها و هشدارهایی که در این خصوص وجود دارد، علیرضا زاکانی، شهردار تهران چندی پیش مدعی شد که ۳ هزار سال است که در تهران زلزله‌ای نیامده و تهدیدی در این حوزه، متوجه تهران نیست.
مهدی زارع، زلزله‌شناس و استاد پژوهشگاه زلزله‌شناسی اما این نگاه را نادرست می‌داند و اتفاقا تاکید می‌کند که خطاب اصلی کارشناسان زلزله درباره هشدارها و نگرانی نسبت به زلزله تهران مسئولان و مدیران اجرایی کشور هستند. او می‌گوید: در بیست ساله اخیر سطح ریسک زلزله در شهر تهران را بالا برده‌ایم.
گفت‌وگوی کامل سیمای وطن به این استاد زلزله‌شناسی را اینجا بخوانید:
شهردار تهران مدعی شده که یکی از اساتید با ادله‌ای که برایش آورده گفته که تهران ۳۰۰۰ سال است که زلزله نیامده و تهدیدی در حوزه زلزله برای تهران وجود ندارد، نظر شما چیست؟
اخیرا بعضی مسئولان به نوعی به مساله زلزله تهران پرداخته اند که به نظر محدوده داخل تهران را محدوده‌ای بدون زلزله، و خطرهای حوزه نزدیک گسل‌های فعال را کم اهمیت نشان می‌دهد. بعضی اشاره‌ها به اینکه پرداختن به زلزله تهران صرفا در جهت نگران کردن مردم بوده، اشارات درستی نیست. ریسک بالای زلزله در تهران توهم نیست اتفاقا خطاب اصلی کارشناسان این حوزه مسئولان و مدیران اجرایی کشور هستند.
تهران در خصوص زلزه و گسلها چه وضعیتی دارد؟
تهران به عنوان مهم‌ترین کانون جمعیتی کشور روی گسل‌های فراوانی توسعه یافته است و باید مهم‌ترین ناحیه از نظر ریسک زلزله در ایران قلمداد شود و ببینیم که چقدر کارهایی برخلاف درس‌های زلزله‌های گذشته انجام داده‌ایم که به ویژه در بیست ساله اخیر سطح ریسک زلزله را در این شهر بالا برده‌ایم . روندی که در ۵۰ سال اخیر، به‌ویژه ۲۰ سال اخیر، در شهر تهران اتفاق افتاده، آن را به سمتی پیش برده که وضع زیست عادی‌اش هم متناسب نیست.آخرین بارهایی که مردم تهران خودشان زلزله را حس کردند، ۲۰ تیر ۱۴۰۲ در بخش‌هایی از شرق تهران و ۱۹ اردیبهشت ۹۹ بود. دفعه قبل از آن ۲۹ آذر ۹۶ – زلزله ملارد – و ۱۸ خرداد ۸۶ که در زلزله کهک قم و ۸ خرداد ۱۳۸۳ تعداد زیادی از مردم تهران زمین‌لرزه را حس کرده‌اند.
البته هیچ‌کدام از این زلزله‌ها تلفات مالی زیادی به بار نیاوردند، گرچه هر کدام از آنها چند کشته داشتند. ولی هیچ‌کدام زلزله‌های مخربی نبودند. بنابراین آخرین اتفاقی که واقعا خرابی جدی به بار آورده، زلزله سال ۱۸۳۰ میلادی است که الان ۱۹۰ سال از آن می‌گذرد. چون فاصله زلزله‌ها زیاد است، مردم این موضوع را فراموش می‌کنند.
زلزله ۲۰ تیر ۱۴۰۲ قیامدشت با بزرگای ۳.۴ روی گسل ایوانکی رخ داد که به احتمال زیاد زلزله‌های تاریخی ٧٤٣ میلادی و ٨٥٥ میلادی که ری را ویران کرده‌اند، با جنبایی این گسل رخ داده‌اند. همچنین زلزله به صورت خوشه (فوج لرزه) در سالهای ۱۳۸۸ تا ۱۴۰۲ در اثر جنبایی این گسل رخ داده است. زلزله ۲۰ تیر ماه ۱۴۰۲ در ۲۰ کیلومتری جنوب شرق تهران در محدوده گسل ایوانکی در جنوب شرق تهران رخ داد که نشانگر فعال بودن پهنه گسله ایوانکی است و دلیل آن نیز رخداد همین زلزله‌های کوچک است. این پهنه گسله که انتهای شمال غربی آن به منطقه ١٥ تهران می‌رسد، توان لرزه‌زایی تا بزرگای ٧.٥ را دارد. این گسل در روز ۱۷ مهر ماه سال ۸۸ و ۳ اسفند ماه سال ۱۳۸۹ دو زلزله با بزرگای ٤ را نشان داده است.
تاریخچه زلزله‌های تهران چه می‌گوید؟
گسل شمال تهران هر ۳هزار تا ۳۵۰۰ سال یک زلزله مهم در حدود ۳۰ هزار سال گذشته نشان داده است. بخش شرقی گسل مشا، همان‌جایی که از دماوند عبور می‌کند، حدود هزار و۱۰۰سال یک زلزله مهم در ۱۰هزار سال گذشته نشان داده است.
در بخش مرکزی آن، قسمتی که از نزدیکی شمال تهران از روستای کلان لواسانات رد می‌شود و تا میگون و شهرستانک ادامه پیدا می‌کند، علارغم وجود شواهد فعال بودن گسل، هیچ زلزله تاریخی و دستگاهی شاخصی ثبت نشده، و مطالعه خاصی هم روی آن انجام نشده است. به هر حال به نظر می رسد که با یک قفل شدگی و نبود لرزه ای مهم در راستای گسل مشا – قطعه مرکزی – مواجهیم که اتفاقا بخش مهمی هم هست و بخش‌هایی از مناطق چهار و یک شهرداری تهران حدود ۱۵ کیلومتر با آن فاصله دارند. در مورد گسل‌های دیگر مانند پردیسان که از وسط شهر تهران رد می‌شود، یا گسل‌های ری و کهریزک و همچنین گسل ایوانکی اطلاعات کمتری در مورد بازگشت زمین‌لرزه‌ها داریم.
درباره گسل‌های شهر ری چطور؟
در مورد گسل‌های ری و کهریزک یک مطالعه نشان داد که برونزد افتگاهی که به این گسلها نسبت داده شده ، به سطوح ژئومورفیک کنار سواحل دریاچه ای قدیمی – و نه گسل ها – مربوطند. همزان با همان بررسی ها حداقل سه مثاله بر روی گسل کهریزک در مجلات معتبر منتشر شد و نشان داد که گسل کهریزک گسلی فعال و لرزه زا در جنوب تهران است. اما در کل می‌دانیم که هر ۲۰۰ سال، به‌طور متوسط یک زمین لرزه بزرگ در این محیط اتفاق افتاده است. خرین باری که در این محیط زلزله آمده ۱۹۰ سال پیش بوده است. البته به این معنی نیست که الزاما سر ۱۰ سال دیگر زلزله بزرگی اتفاق می‌افتد؛ ممکن است زودتر یا دیرتر چنین اتفاقی بیفتد. اما اگر به بازگشت زلزله‌ها روی خود گسل هم توجه کنیم، متوجه می‌شویم که در پنجره زمانی‌ای هستیم که زلزله می‌تواند اتفاق بیفتد.
نیروهای آتش‌نشانی تهران می‌گویند که در بیش از ۹۰ درصد ساختمان‌های بالای ۱۰ طبقه در تهران نکات اولیه ایمنی آتش‌سوزی رعایت نشده است؛ آتش‌سوزی بعد از زلزله بماند! در تهران هزار ساختمان بالای ۱۰ طبقه داریم و آتش‌نشانی می‌گوید تعداد زیادی از این ساختمان‌ها ایمن نیستند.
گویا بافت فرسوده هم مشکل دیگری‌ست که کمتر به آن پرداخته شده است.
درسال ۹۳ گفتند هزار و ۷۰۰ هکتار بافت فرسوده و ناپایدار در تهران داریم. به نظر می‌رسد در این مدت ۳۰۰ تا ۴۰۰ هکتار از اینها نوسازی شده است. گرچه باید دید نوساز شده‌ها هم تا چه میزان پایدار هستند. با این‌حال با وجود شرایط بد در تهران، اینطور نیست که بگوییم هیچ راهی ندارد.
چه باید کرد؟
اولین گام این است که جلوی ایجاد ریسک‌های بیشتر و جمعیت بیشتر را بگیریم. مزیت تهران به‌عنوان شهر جاذب جمعیت باید گرفته شود. وقتی هم می‌گوییم تهران منظور فقط مناطق بیست‌ودوگانه شهر تهران نیستند، بلکه حاشیه ۵۰ کیلومتری تهران را هم شامل می‌شود. همچنین جلوی ساخت ساختمان‌های بلند مرتبه را باید گرفت.
حدود سه و نیم‌میلیون بقیه در فرای این مناطق ساکن هستند. همین مطالعه نشان می‌دهد بخش‌هایی از مناطق شمالی تهران مانند منطقه ۵، قسمت‌هایی از منطقه ۲۲ و منطقه ۴ و حتی منطقه یک و سه هم مناطق با ریسک بالای رخداد زمین لرزه هستند.
تراکم این نقاط پرریسک در مناطق شمالی مانند ۵، ۴، ۳، ۲۲ و یک به اندازه مناطق جنوبی نیست. مثلا کل منطقه ۱۰ و ۱۱ با ریسک بالا مواجه است. اما در مناطق شمالی، با جزایری با ریسک بالا مواجهیم. وقتی می‌گویم ریسک منظورم فقط خطر زلزله نیست. خطر ضرب در آسیب‌پذیری که در بررسی ما بیشتر آسیب‌پذیری فیزیکی بوده مانند ساختمان‌ها، معابر و بناها، ضرب در معرضیت، یعنی جمعیتی که ساکن هستند.
کدام مناطق ریسک بالایی دارند؟
ریسک زلزله شدید در تهران به دلیل وجود بافت فرسوده و جمعیت زیاد و همچنین نزدیکی به پهنه گسل‌های فعال در شهر تهران در این نواحی به نسبت بالاتر است: مناطق ۱۲ و ۱۶ شهرداری و منطقه راه‌آهن، محور خیابان انقلاب و آزادی، ارگ قدیم تهران حد فاصل خیابان شوش، هفده شهریور، انقلاب و کارگر جنوبی و بازار تهران، خیابان مولوی، میدان بهارستان، میدان امام خمینی، محله امیریه و خیابان جمهوری اسلامی. بر اساس آخرین سرشماری سال ۱۳۹۵، در شمال تهران ۱/۲میلیون نفر و در محور مرکز به سمت جنوب تهران (در مناطق ۸ تا ۲۱ شهرداری تهران) حدود پنج میلیون نفر در نزدیکی پهنه‌های گسل‌های فعال زندگی می‌کنند، البته این تنها ریسک مرتبط با زلزله برای شهر تهران نیست و فقط برآوردی از جمعیت ساکن در «پهنه‌های گسل در شمال و جنوب شهر» را نشان می‌دهد و بدیهی است موضوع تراکم بالای جمعیت و بافت فرسوده به‌ویژه در مناطق۱۲، ۱۴، ۱۵، ۱۶ و ۱۷ تهران خود مسأله‌ای جداگانه است. جنبش شدید در محدوده پهنه گسل و در بافت‌های فرسوده حدود ۳/۵ میلیون نفر، یعنی ۵۶ درصد جمعیت تهران را شامل می‌شود.
زمین‌لرزه‌های مخرب تاریخی در ناحیه شهرری سال۳۲۰ قبل از میلاد مسیح و همچنین زلزله‌های تاریخی سالهای ۷۴۳، ۸۵۵، ۹۵۸ شهر ری و ۱۸۳۰ میلادی دماوند-شمیرانات و از سوی دیگر رخداد زلزله‌های مهم ۱۱۷۷ و ۱۹۶۲ میلادی بوئین زهرا در جنوب دشت قزوین در غرب تهران که برآورد می‌شود همگی بزرگایی بیش از هفت داشته‌اند، نمایانگر احتمال رخداد زلزله‌های مخرب در ناحیه شهری یا در نزدیکی گستره شهر تهران است.
این درحالی است که گسل شمال تهران با جابه‌جاکردن نهشته‌های کواترنر در ناحیه شمالی تهران همراه بوده و آخرین بررسی‌های دیرینه لرزه‌شناسی گویای لرزه‌زا بودن آن حتی در مدت زمان عهد حاضر- هولوسن- بوده است.
رصد زلزله‌ها در تهران چطور انجام می‌شود؟
شبکه لرزه نگاری محلی داخل شهر تهران از خرداد ۱۳۸۳ از سوی سازمان پیشگیری و مدیریت بحران شهر تهران راه‌اندازی شده و با ۱۲ ایستگاه در حال ثبت زلزله‌های محلی با کیفیت بالاست این شبکه اکنون توسعه خوبی یافته و به صورت مناسبی ثبت زلزله های کوچک در سطح شهر تهران و پیرامون آن انجام می شود. زلزله‌های ثبت‌شده در این شبکه بیشتر لرزه‌خیزی طبیعی در شرق تهران و محدوده شرقی گسل شمال تهران و قطعه شرقی گسل مشأ و منطقه کوه بی‌بی‌شهربانو در راستای گسل ایوانکی را شاخص نشان می‌دهد.
مهم‌ترین نگرانی‌ها در پی زلزله احتمالی تهران چیست؟
با توجه به توزیع مناطق با ریسک بالا، یک مسأله جدی ما در هر زلزله، دسترسی به مراکز امدادی و درمانی خواهد بود. گسترش شهر تهران از یک شهر شمالی- جنوبی به یک شهر شرقی- غربی تبدیل شده است. اما همچنان بیشتر مراکز درمانی در همان محور شمالی- جنوبی مرکزی متمرکز هستند. به نظر می‌آید در هر سانحه‌ای ازجمله زلزله، یکی از مسائل جدی انتقال مصدومان از مناطق دورتر به مناطق مرکزی باشد.
فاجعه پلاسکو در ۳۰ دیماه ۱۳۹۵ بسیاری از مال‌ها و مراکز خرید بزرگ که قبل از پلاسکو در حال ساخت بود در سالهای اخیر سال تکمیل شد در حالی که بسیاری از این ساختمان‌ها در مراکز پر جمعیت قرار دارند. از جمله مرکز بزرگ لوازم خانگی در مجاورت میدان شوش تهران در همین مدت تکمیل شد و به عنوان افتخارات شهر تهران محسوب می‌شود. همچنین ساختمان‌هایی که روی گسل شمال تهران در ولنجک قرار دارد و برج‌های دوقلوی ولنجک در حریم رودخانه ولنجک در حال ساخت بودند که تا سال ۱۳۹۶ تکمیل شد.
به نظر نمی‌رسد که حادثه پلاسکو موجب شده باشد که به صورت بنیادی بر روند ایمن‌سازی ساختمان‌ها اثر بگذارد، البته پس از حادثه پلاسکو هوشیاری بیشتری در مدیریت آتش‌نشانی برقرار شد و به تامین تجهیزات مورد نیاز آتش‌نشانی تهران نیز پرداخته شد که قابل توجه است اما توجه بنیادی که موجب تغییر توسعه شهری تهران شود هنوز صورت نگرفته است
طبق مصوبه شورای عالی شهرسازی و معماری، احداث ساختمان‌های ۱۲ طبقه و بیشتر در شهر تهران ممنوع است اما شهرداری منطقه ۲۲ در بهمن ماه سال ۹۵ و ۶ روز پس از حادثه پلاسکو، پروانه ساختمان و تغییر نقشه ملکی در شمال شرق دریاچه شهدای خلیج فارس چیتگر را صادر کرد که طبق مصوبه شورا، احداث آن ممنوع است و نمی‌دانم با چه توجیهی این کار صورت گرفته است.»
در بحث مقاومت ساختمان‌ها چه وضعیتی داریم؟
دو تیپ ساختمان به شهر و استان تهران اضافه شده است که شامل ساختمان‌های مدرن و دیگری شامل ساختمان‌های ارزان قیمت بلند مرتبه است که ساخت آنها در استان تهران ادامه دارد. به عنوان مثال مسکن مهر فاز ۹ ، ۱۰ و ۱۱ شهر پردیس ساخته شده است که در زلزله با بزرگای ۵ شهر دماوند، آسیب دیدند. بنابراین به سرعت مشغول تکمیل ساختمان‌ها هستند و به نظر می‌آید گرچه اصلاحاتی در روند نگاه به مساله ایمنی انجام شده است اما روندهای کلی تغییر نکرده است.
اصرار به اینکه همانند ساختمان قبلی پلاسکو در همان مکان ساخته شود جای تامل دارد. سازنده اصلی نیز در سال ۴۰ این ساختمان را بی‌قواره ساخته بود. اکنون نیز بازهم تکرار کردند در صورتی که آنجا محله پر رفت و آمد و شلوغی در شهر تهران است و چه اصراری به اضافه بار در این مکان است در صورتی که به جای تبدیل شدن به ساختمان مدرن، می‌توانست فرصتی باشد تا آنجا به مرکز ایمنی تبدیل شود و به عنوان نمایشگاه ایمنی و مرکز آموزش ایمنی برای کل منطقه در نظر گرفته شود.
آنچه در سال ۹۵ برای ساختمان پلاسکو اتفاق افتاد و آتش‌نشانان فداکاری کردند موجب شد تا نقص‌ها و ایرادات در مدیریت حادثه پوشانده شود . مشابه حادثه پلاسکو حدود ۶ ماه بعد در برج گرنفل لندن اتفاق افتاد و در آن هیچ آتش نشانی جان خود را از دست نداد به این دلیل که طبق استانداردهای آتش‌نشانی در لندن ورود آتش‌نشانان به ساختمان ناایمن تشخیص داده شد و عملیات از بیرون انجام گرفت
در راستای طرح جدید برج-باغ ها ، شورای شهر تهران در ۲۹ فروردین ۱۴۰۲ سه معیار را مشخص کرده است که بر این اساس اگر ملکی سند باغ نداشته باشد اما هریک از این سه معیار را داشته باشد باغ محسوب می‌شود. معیار اول غلبه پوشش توده درختان در ملک براساس تصاویر هوایی یکی از سالهای ۱۳۵۸ به بعد است. به صورتی که سطح پوشش تاج درختان بیش از پنجاه و پنج درصد (۵۵) از عرصه ملک را پوشانده باشد. معیار بعدی قرارگیری املاک واقع در محدوده گستره باغات به هم پیوسته است. معیار سوم نیز این است که املاک دارای درختان با محیط بن بالا به نحوی که مجموع محیط بین کل درختان واقع در محدوده داخل ملک بیشتر از چهار برابر حد نصاب … باشد، باغ محسوب می‌شود. به نظر می رسد که با چنین مصوبه ای باید منتظر باشیم با برج سازان فعالیت جدید را در حذف فضای سبز تهران و ساخت برج های هر چه بیشتر در این شهر آغاز کنند.
سامانه هشدار پیش از زلزله چقدر موثر است؟
راه‌اندازی سامانه هشدار پیش‌هنگام زلزله به منظور افزایش امکانات زیرساختی پایش لرزه‌ای تهران می‌تواند به کاهش ریسک زلزله در تهران کمک کند، برآورد احتمال رخدادهای لرزه‌ای با پایش علمی بر اساس اطلاعات علمی دست اول میسر است و شبکه لرزه‌نگاری کشور در صورت توسعه و ساماندهی به صورت برخط و تجهیز با دستگاه‌های مدرن و برخط (سنجشگرهای باند پهن زلزله‌نگار و شتابنگاری، ژئوفیزیکی و ژئودتیک) می‌تواند به برآورد و پیش‌یابی زلزله‌های مهم بعدی و تعیین پهنه‌های پرتنش از نظر رخداد زلزله بعدی کمک کند.
